“Yetti ajdod”, “yetti pusht”, degan iboralar tez-tez quloqqa chalinib turadi. Masalan, quda-andachilik rishtalarini bog‘lashda tomonlarning ajdodlarini surishtirish bugun ham bor an’ana.
Gen sifatlarining qon orqali avloddan avlodga o‘tishini zamonaviy tibbiyot ham isbotlab turibdi. Demak, mazkur tushunchalarning paydo bo‘lishi hamda bizgacha yetib kelishi bejiz emas.
Yetti avlod falsafasi va ota-bobolarimizni bilishning hayotiy quvvati haqida taniqli folklorshunos olim, filologiya fanlari doktori, professor Shomirza TURDIMOV bilan bo'lgan suhbatni e'tiboringizga havola etamiz.
– Yetti ajdod tushunchasi o‘zbek xalqi tarixi sahifalarida yozilmagan qoidalar, qonunlar sirasiga kiradi, desak to‘g‘ri bo‘lar. Tarixdan ma’lumki, har bir urug‘ning o‘z tamg‘asi bo‘lgan. Bugungi kunda juda ko‘pchilik bu tamg‘aning asl mohiyatini yaxshi tushunmaydi, shu sababli turlicha talqinlar uchrab turadi. Aslida tamg‘a ma’lum urug‘ning jamiyatdagi o‘rnini belgilagan, ya’ni tamg‘asi yo‘q urug‘ning jamiyatda ham o‘rni bo‘lmagan. Bundaylar to‘y-hashamlarda, hatto janglarda ham qatnasha olmagan.
Yetti avlodni bilish an’anasi bizga juda qadim davrlardan meros kelyapti. Bu tushuncha nafaqat o‘zbeklarda, balki turkiy xalqlarning deyarli barchasida mavjud.
Yaqinda etnograf olimimiz Anvar Bo‘ronov Mo‘g‘ilistonga borib, u yerda yashaydigan qozoqlarning turmush tarzini o‘rgandi. Ularning qabristoniga borganida guvoh bo‘libdiki, yetti ajdod narida turgan boboning familiyasi yettinchi avlod vakili qabr lavhigacha bitilar ekan. Eng asosiysi esa, ularda har bir kishi yetti ajdodi haqida bilishi shart ekan.
Ushbu tartib XIX asrgacha bizning mintaqamizda ham amal qilgan. “Yetti avlodini bilmagan inson – qul”, degan maqolning paydo bo‘lishi boisi ham shu.
Yetti ajdodni bilish o‘zi nima uchun kerak bo‘lgan? Sababi shundaki, aynan shu ma’lumotlar o‘zaro quda-andachilikda, yangi tug‘ilgan chaqaloqqa ism berishda hamda marhumlarni dafn etishda juda muhim hisoblangan.
Nega aynan yetti raqami tanlangan, degan savol tug‘iladi. Xabaringiz bo‘lsa, azaldan tariximizda muqaddas raqamlar bo‘lgan. Masalan, 3, 7, 40 va hokazo. Butun sanoqlar ana shu an’anaviy raqamlarda yopiladi. Buning o‘ziga yarasha asoslari bor va bu alohida mavzu.
Shuningdek, yetti avlod o‘rtasidagi qarindoshlik rutbalarining o‘z nomi bo‘lgan. Masalan, Xorazmda shu nomlashning turkiycha: aka, bola, oqtiq, chovliq, yovliq, yotliq atamalari saqlanib qolgan. Boshqa hududlarda esa ota, o‘g‘ildan boshqa sanoq tartibi arabcha: nevara, chevara, evara, duvara, abira va kabiraga o‘zgartirilgan. Kabiradan keyin begona bo‘ladi, deyilgan. Sababi, yettinchi avloddan keyin qon butunlay yangilanadi. Bu eposlarimizda, jumladan, “Alpomish” dostonida ham o‘z aksini topadi.
Dostonda beshta avlod tilga olingan. Bular: Dovonbiy, Alpinbiy, Boybo‘ri-Boysari, Alpomish va Yodgor. Nega yetti emas, besh avlod? Chunki ezoterik adabiyotlarda ham aytiladiki, har bir tug‘ilgan farzandning a’moli o‘zidan avvalgi ikki ajdod ta’sirida shakllanadi. Shu o‘rinda, o‘zidan keyingi ikki avlodga ham ta’sir etadi. Sanoq boshi va adog‘idagi ikki avlodning nomi eposda aytilmaydi. Sababi, u almashib kelaveradi.
“Pusht” so‘zining ma’nosiga kelsak, bu ham ajdodga, ham avlodga taalluqli atama. Xalqimizda bu bilan bog‘liq iboralar ko‘p. Masalan, “Yetti pushtimga vasiyat qildim”, deymiz. Bu avlodlar haqida. Yoki “Yetti pushtimning nomi bilan aytaman”, degan iborani ishlatamiz. Bunda gap ajdodlar haqida ketadi.
“Pusht” so‘zi fors tilida orqa, yelka, bel kabi lug‘aviy ma’nolarni anglatadi. O‘zbek tilida urug‘, avlod, ajdod ma’nosini ifodalaydi.
“Yetti pusht” bizda shunchaki sanoq emas. Bilasizki, rasmiy adabiyotlar oila otadan, onadan hamda farzanddan tashkil topadi, deb yozadi. Bizning xalq an’anasiga ko‘ra, oila uch bo‘g‘indan iborat bo‘lgan. Birinchi bo‘g‘in kattalar, ya’ni bobo, buvi, amaki, tog‘a, xola va ammalar. Ikkinchisi – ota-ona, uchinchisi – farzandlar.
Tarbiya kattalar tomonidan berilgan. Butun oilaning tarixi, an’analarini bolalarga kattalar o‘rgatgan. Ota-ona esa ularni boqish bilan shug‘ullangan. Bugungi kunda ayni zanjirning uzilgani uchun tarbiya bilan kim shug‘ullanishi kerak, bog‘chami, maktabmi, degan tortishuvlar kelib chiqmoqda.
Aslida, aynan ana shu tartiblarning tiklanishi bu muammolarga yechim bo‘lardi, deb hisoblaymiz. Eng muhimi, shu bilan yetti avlod tushunchasining mohiyatini saqlashga erishish mumkin.
– Urug‘ni bilish aslida nima uchun muhim? Bu millatning birligida, ahilligida qanchalik ahamiyat kasb etadi?
– Shuni ta’kidlash kerakki, avvallari urug‘ni bilish, uni avlodlarga yetkazish amaliyotda kerak edi. Chunki busiz inson jamiyatda o‘rnini, mavqeini topa olmasdi. Hozirgi globallashuv davrida bu narsaga ehtiyoj sezilmayapti.
Kishi urug‘ining tarixini bilgani yaxshi, lekin bu narsa urug‘bozlikka sabab bo‘lmasligi kerak.
Ma’lumki, o‘zbek xalqi uchta katta entik guruhdan tashkil topgan. Bular – qarluq, qipchoq hamda o‘g‘uz guruhlari. Shulardan, faqat qipchoq va o‘g‘uz etnik guruhlarida urug‘chilik bo‘lgan. Lekin bu an’ana ham turli sharoitlarda o‘zgarib, ba’zida davom etgan, ba’zida unutilgan.
Shu o‘rinda, bizda o‘z urug‘ining tarixini bilish yaxshi amal hisoblanib kelganini qayd etishimiz kerak. Sababi, o‘zi va oilasi tarixini bilish inson uchun xalqining tarixini bilishga yo‘l ochadi. Shuningdek, mavqe orttirishi hamda o‘zaro munosabatlarda pozitsiyasini belgilashida asosiy yordam beradi.
Ushbu masalalarda ham tibbiyot bugungi kunda ancha yuqori natijalarga erishib ulgurdi. Bugun siz o‘z gen tahlilingiz orqali ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘lishingiz mumkin.
Ta’kidlash kerakki, aynan urug‘ tushunchasi millatning asosini tashkil etadi, degan qarashga bormaslik kerak. Bugungi kunda millatni millat sifatida ko‘rsatadigan boshqa faktorlar ham dolzarb bo‘lib bormoqda. Ulardan biri – til hisoblanadi. Boisi, til bo‘lmasa, tafakkur bo‘lmasa, millat o‘lgan hisoblanadi.
Til shunday tarixiy jarayonki, unda atigi bitta inson so‘zlasa ham bu tilni o‘lgan, deb bo‘lmaydi. Uni qayta tiriltirish, rivojlantirishning chorasi bo‘ladi.
Bir narsa muhimki, boshqa tillardan qabul qilinayotgan so‘zlarga til moslashmasligi kerak, balki o‘sha so‘zlarni ona tilimiz qonunlariga, tartibiga moslashtirish kerak. Mana, masalan, “pusht” degan so‘zni X asrda ajdodlarimiz qanday ma’noda qo‘llaganini bilmaymiz.
Aynan, tilning saqlanishi so‘z yuritayotganimiz – avlodlarni bilish an’anasining saqlanishida muhim omillardan biridir.
– Bugungi kunda ba’zi insonlar o‘zining yetti avlodi haqida to‘liq ma’lumotga ega emas. Buni qanday aniqlash mumkin?
– Aniqlashning bugungi kundagi yagona yo‘li – gen tahlili. Lekin u ham o‘zida bor imkoniyatlar hamda variantlar yordamidagina tahlil qila oladi. Mavjud variantlar bo‘lmasa, ushbu usul ham “jim qoladi”.
Ikkinchi asosiy jihati esa inson o‘zini kim deb atashi bilan bog‘liq. Bu o‘rinda ham yechim tilga borib taqaladi. Masalan, o‘zbek tili ona tili bo‘lgan inson o‘zbekcha tush ko‘radi.
Tushingizda nimalarni ko‘rdingiz, qayerlarda bo‘ldingiz, qanday insonlar bilan suhbat qurdingiz… Tahlil qilib ko‘rsangiz, bular ham xuddi uyg‘oq holatingizdagidek bir tizimda turganini ko‘rasiz.
Chunki millat qaysi tilda tafakkur qilsa, tushi ham shu til bilan bog‘liq bo‘ladi. Mazkur jarayon tasvirlangan bir kino ham bor. Unda rus millatiga mansub razvedkachi ayol nemislar orasida ishlaydi. U umuman rus tilida gapirmagan, biroq tug‘ish jarayonida o‘zi bilmagan holatda “Mama” deb yuboradi. Axir uning tili rus tilida chiqqan edi-da.
Yana bir tatar kishi o‘zbekcha yozar, o‘zbek tilida so‘zlashar edi. Kasal bo‘lgan paytida tatar tilida gapirar ekan. Bu ham insonning ruhiy mexanizmlari bilan bog‘liq jarayondir.
Xulosa qilib aytganda, inson bu masalada ham o‘zini o‘zi tahlil qilishi muhim. Tushlari nima deydi, sezgilari nima deydi va kimlarni ko‘ngli ko‘proq tortadi... Aynan shu jarayonning o‘zi ham juda ko‘plab savollarga javob bo‘lishi mumkin.
– Ma’lumki, Markaziy Osiyo mintaqasi xalqlari orasida madaniyatlar, urf-odatlarda chambarchaslik yaqqol seziladi. Bu uyg‘unlashuv urug‘, yetti avlodlarni bilish kabi masalalarda ham kuzatiladimi?
– Bizning tariximiz shu paytgacha teskari yozilgan. Bitta misol keltiraman. Ruslar o‘zini indoyevropa oilasiga mansub, deb biladi. Ular mintaqamizdagi aholi bu yerlarda azaldan yashamagan, keyinchalik kelgan, degan tushunchani tasavvurimizga singdirmoqchi bo‘ldi va bu maqsadlariga ma’lum ma’noda erishdi ham.
Turkiy qabilalar O‘rta Osiyoga boshqa joylardan kelgan emas. To‘g‘ri, ko‘chish voqealari bo‘lgan, biroq turg‘un yashaydigan joyi Orol dengizining qirg‘oqlari, Kaspiy dengizining yuqori qismi, bir tomoni Balxash, Tyanshangacha bo‘lgan hududlar hisoblangan.
Aynan shu chegara hududlarida yashagan aholi orasida ham “qorajonlar” hamisha bo‘lgan. Aynan shu qorajon – chegaradagi toifa turkiylarda ham, forsiylarda ham, arab va xitoylar, ruslar umuman yonma-yon yashayotgan barcha xalqlarda bo‘lgan. Bu aralashgan qatlam borki, ularning o‘zini kim deb bilishi ko‘p masalalar yechimining topilishda muhim o‘rin tutgan. Bu holat juda ham qiziq jarayonlar yuzaga keltiradi. Bu jarayon yechimida har bir millat genidagi bobo meros mentalitetning o‘rni alohida ajralib turadi. Mahmud Koshg‘ariyning bir gapi bor: “Arablar o‘zidan boshqa hammani “ajam” deydi. Agar ajamliklar arab tilini o‘rgansa ham, bu tilda yaxshi gapirsa ham, baribir ajam bo‘lib qolaveradi. Turklar esa o‘zidan boshqalarni “sumlum” deydi. Lekin u turkiy tilni o‘rgansa, uni sumlumlikdan chiqarib, o‘zinikidek qabul qiladi”, deydi. Sababi, turkiylar ochiq, qabul qiluvchan millat. Chunki uning kuch-qudrati tarix mobaynida yopiqlikka ehtiyoj sezmagan. Bu psixologiya haligacha davom etib kelyapti, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Tarixga nazar solib qarasak, insoniyat o‘tmishida eng ko‘p saltanat barpo etgan xalq – turkiylar. Lekin ma’lumki, ularning barchasiga tarixan boshqalar ega chiqqan.
Turkiylarning tabiati xalq dostonlarida ham o‘z aksini topadi. Masalan, ularning deyarli barchasida qahramonlar boshqa yerni bosib olib, shu yurtdan xotin olib keladi. Boshqa xalqlar dostonlarida buning teskarisi. Ular olib ketilgan ayollarini qaytarib keladi. Bu, albatta, xalqning tabiati eposlarda qanchalik ravshan aks etganini ko‘rsatadi, mazkur kuzatish eposshunos Farrux Jabborning kuzatishi va men buni haqli xulosa, deb bilaman.
– O‘zbek xalqi 92 urug‘dan tashkil topgani aytiladi. Bu urug‘larning qanchasi bugungi kungacha saqlanib qolgan? Aynan urug‘larga bo‘linish an’anasining ahamiyati susayib borishi qanday jarayonlar bilan bog‘liq?
– Avvalo, shuni ta’kidlash kerakki, 92 bovli o‘zbek xalqi, degan tushuncha o‘zbek xalqining hammasiga taalluqli emas. Bu asosiy etnik guruhlarning barchasida ham aks etmasligi mumkin, lekin ular jam bo‘lib, bir asosda birlashadi. Xuddi shunday birlashtirib turuvchi jihatlardan biri ramzlardir. Masalan, xalq qo‘shiqlari turli hududlarda turlicha aytiladi, lekin ulardagi ramzlarning birlashtirib turuvchi ma’nolari yagona.
Misol uchun, olma – muhabbat, ro‘mol – oila ramzi. Shu o‘rinda 92 bovli urug‘ tushunchasi ham butun millat sifatida yagona yaxlitlik kasb etadi, desak to‘g‘ri bo‘ladi.
92 bovli o‘zbek xalqi, degan tushunchaning ahamiyati susayib borishi esa, shubhasiz, yurtimizning XX asrda boshlagan globallashuv va boshqa bir qator ijtimoiy-siyosiy jarayonlar bilan bog‘liq. Ayniqsa o‘tgan asrnig ikkinchi yarmi va so‘ngida jarayon yanada tezlashdi. Bu davrda xalqlar urug‘ yoki qabila shaklida emas, butun bir millat, mamlakat sifatida birlashdi.
– Urug‘ va avlod-ajdod bilan bog‘liq tushunchalar ahamiyati saqlanib qoladimi?
– Avlod-ajdod an’analari yangi mazmunda ahamiyatini saqlab qoladi. Avvalo, tarix sifatida. Biz kimmiz, kim bo‘lamiz, degan savol javobini tiniqlashtirishda dolzarbligini yo‘qotmaydi. Tilda tovush va fe’l turkumi so‘zlari qancha sadoqatli bo‘lgani kabi tafakkur, til va inson fe’li tabiati ham o‘zgarmaydi. Ana shu o‘zak “umurtqa”ga zarba berilsa, millat yo‘q bo‘ladi. Shunday ekan, aslimizni saqlab qolishda ASL sifatlarimizda yashashimiz kerak. SOYAga aylanmaslik zarur. Bunda til va tafakkurimiz tayanchi genimiz, gen xotiramizdir. Ajdod va avlodlarni yodda tutish bu yo‘lda muhim o‘ringa ega. Shu ma’noda avlod-ajdod an’analariga yangi mazmun bera bilishimiz kerak bo‘ladi. Bu esa bugungi avlod zimmasidagi BURCH sanaladi.